Rouwverwerking: Omgaan met het verlies van een dierbare
Rouwverwerking, rouw en rouwen zijn termen waar iedereen wel een vaag beeld bij heeft. Maar wat is rouw nu eigenlijk en wat gebeurt er precies bij rouw? Hoe verloopt rouwverwerking? Om een duidelijker beeld van rouw en rouwverwerking te schetsen, wil ik er dieper op ingaan.
Wat is Rouw? Definitie en betekenis
Wat zegt de Dikke Van Dale?
- Rouw (de; m): Bedroefdheid, met name vanwege een sterfgeval; een dag van nationale rouw.
- Rouwkledij: In de rouw zijn betekent in het zwart gekleed zijn.
- Rou-wen (rouwde, heeft gerouwd): Berouwen; droefheid voelen; in de rouw zijn.
Wat zegt Wikipedia?
Rouw (uit het Germaans hreuwan-, verwant met het Engels ‘rue’ en mogelijk het Sanskriet karuṇa) is een emotionele reactie als gevolg van een verlies, in het bijzonder het verlies van een naaste.
Wat zeg ik?
Rouw is het proces van omgaan met en verwerken van gevoelens en emoties bij het wegvallen van iemand die of iets dat voor jou belangrijk is en de gevolgen daarvan.
Je rouwt als je partner overlijdt of iemand anders die jou heel dierbaar is. Maar je kan ook rouwen bij het overlijden van een huisdier, bij een scheiding, ontslag, reorganisatie, verhuizing, verlies van gezondheid, en andere vormen waarbij je iets kwijtraakt of verliest.
Het rouwproces: Wat gebeurt er als je rouwt?
Als je in rouw bent heb je allerlei gevoelens te verwerken van verlies, gemis en verdriet. Iedereen weet dat het overlijden van een partner enorme impact heeft. Die impact gaat veel verder dan alleen leren omgaan met het verdriet. Het verlies heeft namelijk gevolgen voor jouw dagelijks leven, identiteit, dromen, verwachtingen en wereldbeeld.
"Er kan ook iets sterven binnen in je, wat niemand ziet."
Symptomen van rouw: mentale en fysieke klachten
Op het moment dat je in rouw bent, ervaar je zowel mentale als fysieke klachten. Hier zijn enkele van de symptomen die je kunt ervaren:
- Mentale klachten: Verdriet, veel huilen, emotionele pijn die ook lichamelijk tot uiting kan komen, piekeren, schaamte, opluchting, schuldgevoel, boosheid, woede, eenzaamheid, wanhoop, angst, somberheid, ontkenning, concentratieproblemen, gedachten aan zelfdoding, opgewondenheid, jaloezie, en een gevoel van onwerkelijkheid.
- Fysieke klachten: Eetlust neemt af of juist emotie-eten, slecht slapen, hoofdpijn, futloosheid, passiviteit, overactiviteit, vermoeidheid, en spierspanning.
"Leven is verlies ervaren. Overleven is leren hoe ermee om te gaan."
Waarom wordt je zo moe van rouw?
Ik zie het zo: een situatie van rouw is vergelijkbaar met een burnout. Bij een burnout heb je vaak een veilige omgeving of een vertrouwde partner waarop je kunt terugvallen, wat essentieel is voor je herstel. Echter, bij het overlijden van je partner verdwijnt juist deze veilige haven, en ben je genoodzaakt zelf een nieuwe te creëren.
Vaak resulteert dit in slecht slapen, wat leidt tot slaaptekort en vermoeidheid. Emoties putten je uit. Je wordt voor een lange periode geconfronteerd met de impact van je verlies, wat je zelfbeeld, je wereldbeeld en je zingeving fundamenteel aantast. Je moet een nieuwe manier vinden om met deze veranderde realiteit om te gaan. Dit continue aanpassen en regelen van zaken maakt het rouwproces zo uitputtend. Het is werkelijk mentaal zwaar werk.”
Is rouwverwerking voor iedereen gelijk?
Nee, iedere situatie is anders en daardoor verwerkt ieder zijn of haar rouwproces op een geheel eigen wijze.
De omstandigheden van het overlijden variëren sterk en hebben een diepgaande invloed op het rouwproces. Het maakt een groot verschil of iemand onverwachts is overleden door bijvoorbeeld een ongeluk of zelfdoding, of na een lang ziekbed of door dementie. Deze omstandigheden brengen verschillende emoties met zich mee, zoals acute schok en ongeloof, spijt en schaamte, of opluchting en aanvaarding.
Mensen verschillen ook in hun kennis, vaardigheden en persoonlijke weerbaarheid. Hoe je in het leven staat, welke vaardigheden je bezit, en hoe onafhankelijk je bent, beïnvloeden allemaal hoe snel en hoe goed je je aanpast aan het leven na een verlies. Wat je dierbare voor jou heeft betekend speelt ook een cruciale rol in hoe je rouwt.
Bovendien varieert de hoeveelheid en het type ondersteuning dat mensen ontvangen tijdens hun rouwproces aanzienlijk. Sommigen ontvangen veel steun en moeten soms zelfs hun omgeving vragen om minder betrokken te zijn, terwijl anderen er vrijwel alleen voor staan. De kwaliteit van je relaties met de mensen om je heen kan bepalend zijn voor hoe je door het rouwproces heen komt.
Het rouwCHAOS-model geeft gemeenschappelijke aspecten van het rouwproces weer
Het rouwproces maakt iedereen op zijn eigen manier door, maar er zijn ook overeenkomsten die velen ervaren. Die heb ik beschreven in het rouwCHAOS-model.
Confrontatie met het verlies aangaan: Als je rouwt, moet je de harde realiteit onder ogen zien dat een geliefde is overleden. Het heeft impact op alle aspecten van je leven. Er zijn bijvoorbeeld allerlei praktische zaken te regelen. Je kan niet wegduiken.
Hulpbronnen inschakelen: Je zult hulpbronnen moeten gaan inschakelen. Dat kan variëren van iemand die voor je kookt, leren hoe je de administratieve afhandeling doet tot professionele hulp voor jou of de kinderen. Durf hulp te zoeken en in te schakelen.
Acceptatie van de situatie: Accepteren dat je geliefde niet meer terug zal keren, is een pijnlijke maar noodzakelijke stap naar herstel. Het verwerken van allerlei emoties, zoals verdriet, woede of zelfs opluchting is een hele uitdaging. Het leven is nu wat het is. Zonder de persoon die je zo mist. Het aannemen van deze harde waarheid en een vorm van berusting in leren krijgen is wellicht een van de moeilijkste dingen in het leven.
Opbouwen van een nieuwe toekomst: Je zult een nieuwe toekomst zonder je dierbare moeten opbouwen. Deze houding maakt ruimte vrij voor het oppakken van de draad van je leven. Rouw krijgt een eigen plek in je leven. Het mag vaker naar de achtergrond gaan, zodat er ruimte ontstaat voor weer oog krijgen voor het mooie dat het leven ook nog steeds heeft. Het vinden van nieuwe zin en doel helpt jou om vooruit te bewegen.
Sturing geven aan de rest van je leven: Het is belangrijk om actief de controle over je eigen leven te hervatten. Dat jij de regie over je leven weer terug pakt. Dat je achter het stuurwiel van je leven gaat zitten. Je hebt heel veel geleerd de afgelopen periode. Dat kan je gaan borgen. Je kunt weerbaarheid en veerkracht gaan versterken voor de rest van je leven.
Welke theoriën en modellen zijn er over het rouwproces?
Er zijn veel verschillende theorie en modellen over het rouwproces geschreven. Deze passen allemaal in het rouwCHAOS-model. Ze geven verdieping. Een aantal die ik zeer waardevol vind staat hieronder beschreven.
Het Verlieskunde-model van Herman de Mönnink
“Je moet de verlieslast (impact) wel zelf tillen (coping), maar niet alleen (support).” -
Herman de Monnink legt in zijn model Verlieskunde uit dat bij het verlies er 3 taken zijn, namelijk:
- Aanvaardingstaak: bewust erkennen van de feitelijke impact van het verlies;
- Afscheidstaak: het bewust afscheidnemen van de of het verlorene met alle emotionele uitingen;
- Opbouwtaak: het bewust opbouwen van een nieuw levenshoofdstuk.’
Daarnaast legt hij ook uit dat de verliesimpact de belasting is die jij ervaart. Verliescoping (hoe kan jij met de situatie omgaan) en de verliessupport (steun uit je omgeving) zijn de belastbaarheid. De bedoeling is dat jouw belastbaarheid groter is of wordt dan de belasting die je ervaart.
Duale Proces Model is balanceren tussen verlies en herstel
Er zijn veel verschillende rouwtheorien. Een daarvan heet het Duale Proces Model (DPM). Deze biedt een waardevol uitleg op het ervaren van rouw. In het kort komt het DPM op het volgende neer. Bij verlies en rouw is het een heen en weer bewegen tussen stilstaan bij verlies en stilstaan bij herstel en de draad oppakken van je leven. Het is een soort pendel dat heen en weer blijft gaan.
Dit is een natuurlijke beweging. Als de pendel bij een kant blijft hangen dan gaat er ergens iets niet goed. Als de pendel alleen maar blijft hangen bij het verlies, is dat behalve heel vermoeiend, ook niet goed voor je herstel. Blijf je alleen maar in de zwarte stip.
Als de pendel alleen maar blijft hangen aan de herstel- en doorgaan-kant, dan ontneem je jezelf de ruimte om te verwerken wat er allemaal is gebeurd. Zowel emotioneel als ook in je dagelijks leven. Dan ontken je de impact van het verlies en de situatie en wat dit met jou doet. Wat dit voor jouw leven betekent. Dat mag ook aandacht en erkenning.
Bij een gezonde pendelbeweging zal je merken dat je als vanzelf meer en meer in balans komt.
Rouw blijft. Rouwen is ook leven. Rouwen en verdergaan met je leven horen bij elkaar. Het is zaak dat je niet alleen gefocust blijft op de zwarte stip. Maar dat je ook het mooie, wat het leven nog steeds te bieden heeft, ook weer kan gaan zien, gaat waarderen en er ook weer van kan genieten. Oftewel: de ruimte om de zwarte stip.
Wat is rouwarbeid en wat zijn rouwtaken?
Manu Keirse gebruikt de term ‘rouwarbeid’ in plaats van rouwverwerking. Hij benadrukt dat rouw niet iets is dat ‘verwerkt’ kan worden en dan voorbij is. Rouw gaat nooit echt over. De herinneringen aan je geliefde blijven altijd bij je en je zult regelmatig situaties tegenkomen die je met je verlies confronteren en pijn doen. Dat blijft je hele leven zo.
Het doel van rouwarbeid is echter om op zo’n manier met je rouw om te gaan dat het je dagelijkse functioneren niet langer hindert en dat je dierbare herinneringen kunt koesteren.
1e Rouwtaak: De situatie onder ogen zien
Het is essentieel dat je de realiteit onder ogen ziet dat je partner is overleden en dat je actief wordt in het aanpakken van alle gevolgen die dit met zich meebrengt. Als je dit niet doet kan je gaan vastlopen.
2e Rouwtaak: De pijn ervaren
Emoties die niet worden erkend, gevoeld of gehoord, blijven als het ware vastzitten in je lichaam. Deze primaire emoties zoeken een uitweg en kunnen tot uiting komen als secundaire emoties, zoals wrok, cynisme, onverdraagzaamheid of zelfopoffering. Ze kunnen ook leiden tot fysieke klachten, zoals slapeloosheid, vastzittende schouders, rugklachten of spanningshoofdpijn.
3e Rouwtaak: Je leven aanpassen
Je partner vervulde vele taken en rollen die nu wegvallen. Hoe ga je deze gaten opvullen? Onthoud dat je dit niet helemaal alleen hoeft te doen.
4e Rouwtaak: Herinneringen verzamelen en weer van het leven houden
Hoewel je geliefde er niet meer is, zijn je herinneringen dat wel. Je kunt deze herinneringen verzamelen, bijvoorbeeld door foto’s of in een herinneringsschrift. Tegelijkertijd is het belangrijk om te werken aan een nieuwe toekomst die jou zingeving biedt en je in staat stelt weer te genieten van het leven.
Wat is het SASHA-model en hoe kan dat jou helpen in jouw rouwproces?
‘Psychische gezondheid is een kwestie van reageren op problemen, niet de afwezigheid ervan.’
Bovenstaande woorden komen van George Vaillant, een psychiater en professor van de Harvard University. Hij onderzocht veerkrachtige, weerbare en gezonde ouderen en keek welke kenmerken zij gemeen hadden.
Behalve een gezonde levensstijl pasten zij SASHA toe. Dit kan je zien als copingvaardigheden. Toepassen van de ‘SASHA-methodiek’ kan helpen om meer met jouw pijn te doen dan alleen lijden.
S(sublimatie): Wat kan je nog meer doen met jouw pijn dan alleen lijden? Hoe kan jij je verdriet op een andere manier tot uiting laten komen dan alleen huilen. Dat kan door bijvoorbeeld te gaan schrijven, schilderen.
A(altruïsme): Doe iets belangeloos voor een ander.
S(suppressie): Sta niet alleen stil bij je verdriet maar onderdruk het soms door bewust afleiding te zoeken en iets anders te gaan doen.
H(humor): Lachen is gezond. Probeer zoveel mogelijk de gekkigheden in het leven te zien en zoek het op, bijvoorbeeld door naar een komische film te kijken.
A(anticiperen): bereid je voor op moeilijke momenten die komen, zoals een receptie of een diploma-uitreiking.
Wat kan jou helpen om een rouwperiode zo goed mogelijk door te komen?
Zorg eerst goed voor jezelf. Dat betekent dat je een gezonde leefstijl gaat naleven, zelfs als je hoofd er totaal niet naar staat. Maar je hebt het nodig om mentaal sterker te worden en je jezelf ook fit te houden.
Dus gezond eten, voldoende beweging (ga wandelen), voldoende rust, houd een dagritme aan en zorg voor je persoonlijke en huiselijke hygiëne. In mijn gratis ebook Rouwen & Leven beschrijf ik hoe ik dat destijds zelf aanpakte.
Hoe lang duurt rouw?
Geen enkele rouwperiode is gelijk. De een heeft nu eenmaal meer tijd nodig om met emoties om te gaan of het dagelijks leven weer zelf op de rit te houden dan de ander. Dit is allemaal afhankelijk van de persoon en (ernst van) de situatie. Wat je vaak leest is dat het globaal een jaar tot 1,5 jaar kan duren voordat iemand zichzelf en zijn/haar leven weer zelfstandig op orde kan houden. In die periode heb je ook alle jaarlijkse events zoals verjaardagen, Kerst en de zomervakantie gehad. Tegelijk lees je ook dat mensen juist met de jaren het gemis zwaarder gaan ervaren.
Daarnaast is het zo dat rouw nooit helemaal overgaat. Denk maar eens aan dat je kind naar een nieuwe school gaat, trouwen of verhuizen. Er blijven altijd momenten dat je geconfronteerd wordt met het verlies van je partner. Vaak zal dat een korte hevige steek van pijn zijn. Laat dat er dan gewoon zijn. Dat is een primaire emotie en die duurt meestal een enkele minuut.
Werk en rouw: kan je werken als je in rouw bent?
Je kunt werken tijdens een rouwperiode. In het allereerste begin waarin nog veel geregeld en afgehandeld moet worden is flexibiliteit helpend. Verder hangt dit ook van je persoonlijke situatie af. De een wil graag de deur uit, want anders vliegen de muren op hem of haar af. En de ander heeft het nog zo zwaar, emotioneel of organisatorisch, dat al direct met werken beginnen niet realistisch is.
Werk geeft structuur in je dag. Het zorgt ervoor dat je niet volledig stilvalt en thuis de hele dag op de bank voor je uit zit te staren. Het biedt ook afleiding.
- Begin met een bak koffie drinken op de afdeling.
- Doe eenvoudige taken waar je niet voor hoeft na te denken en waar geen tijdsdruk op zit. Heel vaak heeft de afdeling wel klussen die ooit gedaan moeten worden, maar waar vaak geen tijd voor is of ze staan onderaan de prioriteitenlijst. In mijn baan op personeelszaken noemden we dat de vensterbankklussen.
- Bouw je uren voorzichtig op. Kies voor slow but steady. Maar besef ook dat er soms een terugval kan zijn.
Wat ik vaak hoor is dat het prettig is dat een werkgever flexibel is. Dat je de ruimte krijgt om, zeker in het begin, naar eigen inzicht te komen. De ene keer heb je een betere dag dan de andere keer. Soms moet je midden op de dag er even uit. Loop dan, eventueel met een collega, een blokje en ga dan weer verder.
Belangrijk is dat je goed communiceert wat je behoeften zijn. Je collega’s kunnen geen gedachten lezen. Zij willen wel, maar weten ook vaak ook niet hoe. De enige die daar helderheid in kan geven ben jij. Blijf in overleg. Dan is er vaak een oplossing voor handen waar jij en je werkgever goed mee kunnen werken.
Zorg bij rouw voor een gezonde balans in de belasting en belastbaarheid
Zoals bij iedereen is het zaak om te letten op de belasting die je ervaart en je eigen belastbaarheid. Hierbij deel ik graag wat inzichten vanuit mijn eigen ervaring.
Drie maanden na het overlijden van mijn man ging ik weer fulltime aan het werk. Dat was voor mij erg heilzaam. Ik had er veel baat bij. Echter, toen er extra moeilijke omstandigheden bijkwamen, werd het toch te veel.
In mijn situatie ging het om meerdere uitdagingen tegelijk: mijn kinderen hadden extra zorg nodig vanwege gezondheidsproblemen of weinig begrip van haar leidinggevenden. Bovendien ging mijn manager uit dienst, wat mij plotseling eindverantwoordelijk maakte voor de afdeling. Tegelijkertijd was een collega met zwangerschapsverlof en een ander een maand ziek, juist toen er een groot en complex project van start ging. Dit alles moest ik managen bovenop het leiden van een HR-afdeling die verantwoordelijk is voor meer dan 200 mensen, met slechts de hulp van een stagiair. Het is niet verrassend dat na een paar maanden mijn lichaam zei: tot hier en niet verder.
Wat ik hiermee wil zeggen:
- Je kunt meer aan dan je denkt.
- Bewaak goed je grenzen en trek tijdig aan de bel.
Het gaat niet altijd om te snel weer beginnen met werken, maar wel om de balans tussen belasting en belastbaarheid. Dit geldt trouwens voor iedereen.
Rouwverwerking is een persoonlijk proces
Elke rouwervaring is uniek. Hoewel de pijn en het verdriet intens kunnen zijn, is het belangrijk om te onthouden dat je niet alleen bent. Zoek ondersteuning waar nodig en sta jezelf toe om op je eigen wijze door het rouwproces te gaan.
Na alles gelezen te hebben ben ik op de goede weg bezig. Ben benieuwd wat het webinar gaat brengen.
Hallo Jolanda, Fijn dat deze blog je meer zelfvertrouwen geeft dat je al op de goede weg bent.
kan ik dit voor een opdracht maken
Hoe bedoel je deze vraag?
Als weduwe van bijna een half jaar, ben ik eerlijk gezegd onthutst over hoe slap de perceptie is van mensen(‘dat je hier nog staat, ik zou het niet kunnen’). Zeker heb ik groot verdriet, en mis hem vreselijk, en krop dat zeker niet op, maar verder ga ik wel gewoon door met mijn leven, voor onze kinderen, om hen toch een mooie jeugd te geven, en omdat ik niet dood ben maar nog steeds het leven mag leven dat mijn ouders mij gegeven hebben. Gek wordt ik van alle vaag bekende bakfietsvrouwen en andere mensen die zichzelf tot rouwdeskundige verklaren, ongevraagd met eten voor de deur staan of hun man aanbieden mijn financiën te doen. Dat kan ik allemaal zelf wel, en wat ik niet kan, daarvan regel ik zelf dat ik het leer. Hele kleine groep fijne mensen om mij heen die zich niet laven aan mijn verdriet maar gewoon uitgaan van mijn kracht. Mensen zijn tegenwoordig helemaal geen tegenslag of verlies gewend, en kunnen hun geliefden niet loslaten. Want ook voor je overleden geliefde is het een last als je in hysterisch verdriet blijft hangen. En nogmaals, ik ben niet hard, heb veel verdriet, maar geef verweduwden niet het gevoel dat ze hulpeloos zijn.
Hallo Marika, Mensen verschillen enorm in hoe zij met tegenslagen kunnen omgaan. Zoals in het Verlieskunde model ook duidelijk wordt gemaakt, verschilt de belasting (de impact van het verlies) en de belastbaarheid (wat zijn de vaardigheden, copingstrategien en ervaringen met omgaan met tegenslag) en de support (hulp vanuit de omgeving) per persoon. Blijkbaar is jouw belastbaarheid erg hoog. En daarbij heb jij waarschijnlijk meer een instrumentele manier van omgaan met emoties dan een emotionele manier.
Hoe mensen tegen hulp van de omgeving aankijken is ook verschillend. De een mist hulp en eigen initiatieven en een ander heeft er weinig behoefte aan. Het is continu een match van behoefte en aanbod. Daarom geef ik in mijn boek Survivalgids voor weduwen ook aan dat je zelf duidelijk moet zijn in het uitspreken van je behoeften. Niemand kan gedachten lezen.
Velen ervaren het fijn dat er aandacht voor ze is. Het is op zich ook mooi dat mensen met elkaar begaan zijn. Niet iedereen heeft daar behoefte aan. En dat is allemaal helemaal ok.
En ja, er is een algemeen beeld van hoe het hoort te gaan maar ook dat verschilt weer per omgeving. Kortom: het is een gevoelige situatie.
Ik probeer altijd mild te zijn. Mensen bedoelen het goed. Het is alleen niet mijn manier, denk ik dan maar. Dus dichtbij jezelf blijven. Voelen waar jij behoefte aan hebt en dat duidelijk communiceren. En een vraag voor jou: Kan jij hulp aannemen zonder bijkomende gevoelens of gedachten?
Ik reageer even want ik voel me wel licht aangevallen! Ik ben sinds 7-7-2022 weduwe met 3 pubers! 2 maanden dus pas! En ik ben in heel mijn leven nog nooit zo de weg kwijt geweest! Ik ben atijd de sterke vrouw geweest,altijd! Heb altijd mijn mannetje gestaan en geregeld wat geregeld moest worden.We waren van ons 19de samen….hebben net de 25 samen,en 20 jaar getrouwd niet gehaald! Plotseling overleden aan een anorysma.Hij had maar “beetje” rugpijn. Sta je dan…van een zelfverzekerde 44 jarige vrouw in een wrak! Die zonder heel veel huilen en pillen de dag niet doorkomt! Hij was mijn alles, mijn beste vriend, soulmate vader van mij kinderen.Mijn grote liefde! En ja ik sta hier nog maar alleen omdat ik kinderen heb en ja ik heb he veel mensen al verloren.Maar niets niets is te vergelijken met dit “hysterische” verdriet zoals je het noemt.Mens denk na voordat je wat opschrijft en je mening klaar hebt!!!°
Hallo Tatjana,
Een onverwachte dood is altijd heftig. Iedereen is verschillend in hoe hij of zij met alles wat erbij komt omgaat. Het is heel verdrietig als je in een wrak veranderd. Want je grote liefde is er niet meer en komt ook nooit meer. Zo onverbiddelijk en onomkeerbaar. En dan is de uitdaging heel groot om weer overeind te krabbelen. En bij de een verloopt dat proces heel anders dan bij de ander. En hoe mooi zou het zijn als we dat kunnen zien zonder oordeel. Want de omgeving, die geen flauw benul heeft hoe het werkelijk is. heeft al oordelen genoeg. Ik hoop dat je, naast je verdriet, toch ook hoop en kracht kan putten in andere verhalen. Want er is echt licht aan het einde van de tunnel mogelijk.